Małgorzata Kulik - doraca metodyczny wychowania fizycznego
Pod hasłem - GIMNASTYKA KOREKCYJNA - znajdą Państwo cykl artykułów poświęconych gimnastyce korekcyjno- kompensacyjnej. Pierwszy z nich to wskazówki metodyczne do budowania zajęć. W kolejnych częściach zawarte będą konspekty wraz z przykładowym zestawem ćwiczeń pod katem określonej wady postawy.
Gimnastyka korekcyjna jest częścią wychowania fizycznego i obowiązują w niej zasady metodyki wychowania fizycznego. Specyfika gimnastyki korekcyjnej polega na tym, iż ruch został w pewnej mierze podporządkowany celom terapeutycznym, którego nadrzędność to wpływ na prawidłową sylwetkę i postawę ciała. Funkcję kompensacyjna tłumaczymy jako przeciwdziałanie nieutrwalonym jeszcze odchyleniom od stanu prawidłowego, które mają charakter zmian czynnościowych. Jest to działanie profilaktyczne. Funkcja korekcyjna czyli poprawcza. Ma przeciwdziałać zmianom już istniejącym – strukturalnym, które w przypadku odchyleń rozwojowych są możliwe do zlikwidowania lub zahamowania drogą ćwiczeń.
Celem gimnastyki korekcyjno – kompensacyjnej jest:
Według badań aż 90 proc. dzieci w Polsce ma wady postawy – wynika z danych opublikowanych przez Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki i Dziecka. Najczęściej są to wady kręgosłupa, kolan i stóp. Gdy nie są leczone odpowiednio wcześnie prowadzić mogą do trwałych niekorzystnych zmian, dysfunkcji narządów ruchu, a nawet kalectwa. Główne powody to zbyt mała aktywność fizyczna w szkole i poza szkołą, coraz dłuższy czas spędzany przez najmłodszych przed telewizorem i komputerem, a także coraz większa liczba otyłych dzieci i nastolatków. Większość wad daje się wyleczyć odpowiednią gimnastyką korekcyjną i zmianą nawyków ruchowych. Jeśli wada jest poważniejsza i się powiększa, niektórym dzieciom zaleca się noszenie gorsetu ortopedycznego, co ma też efekty uboczne, dlatego też dobrze jest szukać innych skuteczniejszych metod korekcyjnych. Dla niektórych młodych pacjentów jedyną formą leczenia jest zabieg operacyjny. Należy pamiętać, że im później wada jest wykryta, tym leczenie jest trudniejsze. Mało jest wad wrodzonych, dominują wady postawy nabyte wynikające z niewłaściwego trybu życia, szkodliwych wzorców ruchu lub nawykowego utrzymywania nieprawidłowych pozycji statycznych. Powodów jest wiele, tymi dominującymi są: coraz dłuższy czas spędzany zarówno przez młodsze jak i starsze dzieci przed telewizorem, komputerem lub przy biurku w domu (czy w ławce szkolnej) przy jednoczesnym braku ostatecznej ilości aktywności fizycznej. Już w szkole podstawowej dzieci spędzają około 25–30 godzin tygodniowo siedząc w szkolnej ławce. Dodatkowo spędzają swój czas w pozycji siedzącej także poza szkołą podczas jedzenia, zabawy, korzystania z mediów audio-wizualnych itp. Według pewnych badań dzieci spędzają do 30 godzin tygodniowo przed telewizorem i komputerem, a tylko 2 godziny na zabawach ruchowych. Dzieci 6 – letnie spędzają w pozycji siedzącej około 5-6 godzin dziennie, dzieci 8 – 10 letnie około 8-9 godzin dziennie. W rzeczywistości dzieci, które nie skończyły jeszcze ośmiu lat, powinny spędzać po 5 godzin dziennie nie przy komputerze, ale na podwórku. Przejście ze swobodnego, indywidualnie przez dziecko regulowanego zapotrzebowania na ruch i odpoczynek, w narzucony kilkugodzinny system przebywania w szkole w pozycji siedzącej stwarza szczególne zagrożenie dla prawidłowej postawy ciała. Drugim krytycznym okresem jest skok pokwitaniowy. Jednocześnie jest to ostatnia szansa na wyrównanie istniejących odchyleń. W celu zapobiegania należy również wyeliminować wszelkie czynniki mogące spowodować lub utrwalić zaburzenia lub wady postawy – zapewnić dziecku - także w domu - odpowiednie, z punktu widzenia zdrowia, warunki pracy, pracy i wypoczynku po zajęciach szkolnych.
Najczęściej spotykane wady postawy u dzieci to: plecy okrągłe, skolioza, płaskostopie, koślawość kolan i stóp.
Plecy okrągłe są najczęściej efektem długotrwałego przebywania w nieprawidłowych pozycjach siedzących. Charakteryzują się pozycją zgarbioną, co jest związane z pogłębieniem kifozy piersiowej (czyli zbyt dużym zaokrągleniem pleców w odcinku piersiowym). Dzieci z plecami okrągłymi często mają pochyloną głowę, barki wysunięte do przodu oraz przykurczoną klatkę piersiową, co może powodować bóle pleców i problemami z oddychaniem.
Skolioza czyli boczne skrzywienie kręgosłupa jest to trójpłaszczyznowe zniekształcenie kręgosłupa. Postawa ciała dziecka jest asymetryczna co można zauważyć patrząc na dziecko z przodu i z tyłu. Skoliozy mogą być wrodzone i nabyte. Wymagają natychmiastowej terapii, ponieważ są przyczyną dużej deformacji sylwetki dziecka. Skoliozy prowadza z czasem do zaburzeń w funkcjonowaniu poszczególnych narządów wewnętrznych (zależnie od wysokości umiejscowienia skoliozy). Ruch ciała staje się także asymetryczny, często pojawiają się różnice w długości nóg z powodu obniżenia jednej strony miednicy. Boczne skrzywienia zaburzają funkcjonowanie wielu układów i narządów, mogą wystąpić też objawy ze strony układu nerwowego.
Płaskostopie to wada dotycząca stóp dziecka. Łuk przyśrodkowy stopy jest zbyt obniżony, co powoduje, że stopa jest spłaszczona lub nawet cała przylega do podłoża. Płaskostopie jest często efektem dużych obciążeń statycznych i dynamicznych oraz konsekwencją źle dobranego obuwia lub nadwagi.
Koślawość to wada dotycząca nóg, charakteryzuje się układaniem przez dzieci nóg w kształt litery X. Może być skutkiem szybkiego wzrostu dziecka. Bardzo często wpływa na chód dziecka, który staje się niezgrabny, chwiejny, a także sprawiający ból. Koślawość ma szansę wyleczenia tylko w wieku dziecięcym, prawie zawsze towarzyszy jej płaskostopie.
Najpowszechniejsze zaniedbania powodujące wady postawy to m.in.: brak ruchu, brak odpowiedniego rodzaju ruchu dobranego do możliwości i potrzeb dziecka, nieprawidłowe wzorce ruchowe ( podczas wykonywania wszelkich czynności dna codziennego), niepoprawny wzorzec chodu, niepoprawna postawa ciała w pozycjach statycznych (takich jak: siedzenie, stanie, leżenie).
Jakie jest miejsce gimnastyki korekcyjno – kompensacyjnej w rzeczywistości szkolnej?
Zajęcia gimnastyki korekcyjnej określone były w nieobowiązujących już aktach prawnych: zarządzeniu Nr 13 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 1992 r. w sprawie ramowych planów nauczania w publicznych szkołach ogólnokształcących i zawodowych, zarządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 listopada 1996 r. w sprawie zasad organizowania przez szkoły i placówki publiczne gimnastyki korekcyjnej oraz nadobowiązkowych zajęć z wychowania fizycznego. W okresie od 1.09.1999 r. do 31.08. 2012 r obowiązujące rozporządzenia dotyczące ramowych planów nauczania określały tylko możliwość prowadzenia dla dzieci zajęć korygujących wady postawy. Obecnie nie ma podstaw prawnych do wprowadzenia obowiązkowych zajęć z gimnastyki korekcyjnej w szkołach podstawowych. Mogą być ewentualnie prowadzone w ramach realizacji programów finansowanych ze środków unijnych, ale tych godzin nie można przydzielić nauczycielowi w ramach obowiązkowego wymiaru godzin („pensum”). Mogą też być realizowane jako zajęcia korygujące wady postawy w oparciu o przepisy rozporządzenia Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 czerwca 2017 roku w sprawie dopuszczalnych form realizacji obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego. Zajęcia te są jednak realizowane w ramach godzin wychowania fizycznego. Zgodnie z przepisami § 1 pkt 1 rozporządzenia obowiązkowe zajęcia wychowania fizycznego dla uczniów realizowane są w formie zajęć klasowo-lekcyjnych oraz zajęć do wyboru przez uczniów. Zajęcia do wyboru przez uczniów mogą być realizowane m.in. jako zajęcia sprawnościowo-zdrowotne. Zgodnie z ww. rozporządzeniem dyrektor szkoły, przygotowując propozycję zajęć do wyboru przez uczniów, powinien uwzględnić potrzeby zdrowotne uczniów, w tym m.in. wymagania dotyczące korekty wad postawy i związane z tym zajęcia z gimnastyki korekcyjnej. Z uwagi na to - tak jak dotychczas - decyzję o prowadzeniu zajęć uwzględniających potrzeby zdrowotne uczniów podejmuje dyrektor szkoły po uzgodnieniu tego z organem prowadzącym i po zaopiniowaniu przez radę pedagogiczną i radę szkoły lub radę rodziców.
Metody i formy stosowane w pracy z dziećmi powinny być dostosowane do predyspozycji i możliwości dzieci oraz uwzględniać wszystkie uwarunkowania dotyczące wprowadzenia treści z zakresu edukacji zdrowotnej. Przygotowując zajęcia indywidualne lub grupowe, nauczyciel powinien uwzględnić potrzeby i możliwości dzieci, oraz ich rozwój psychofizyczny.
W profilaktyce i korekcji wad postawy zabawy i gry ruchowe powinny zająć szczególne miejsce. Prowadzenie zajęć w formie ścisłej, zwłaszcza w grupach dzieci młodszych, powoduje szybkie znużenie, zmęczenie i brak zainteresowań korektywą. Wprowadzenie zabaw i gier ruchowych dostosowanych do potrzeb gimnastyki korekcyjnej w znacznym stopniu uatrakcyjnia zajęcia i mobilizuje ćwiczących do większego wysiłku. Największą grupę uczestniczących w zajęciach gimnastyki korekcyjnej stanową dzieci w wieku przedszkolnym i młodszoszkolnym. Psychice dziecka w tym wieku odpowiada taka forma ruchu, jaką jest zabawa.
Gimnastyka korekcyjna jest formą działalności terapeutycznej. Z tego względu nie wszystkie zabawy i gry ruchowe znane z zajęć wychowania fizycznego mogą być w stosowane. Nie stosuje się między innymi zabaw i gier skocznych, z przewrotami i przerzutami. Zabawa czy gra ruchowa, aby mogła być wykorzystana do potrzeb gimnastyki korekcyjnej, musi spełniać pewne kryteria:
• kształtować odruch poprawnej postawy ciała. W czasie zabawy lub gry powinny wystąpić momenty zmuszające dzieci do przyjęcia poprawnej postawy czy to w siadzie, czy w staniu, czy w poruszaniu się;
• oddziaływać na poszczególne grupy mięśniowe w celu likwidacji dystonii mięśniowej. Jej likwidacja polega na rozciągnięciu nadmiernie napiętych mięśni i wzmocnieniu mięśni osłabionych. Wzmocnienie mięśni osłabionych musi odbywać się po uprzednim skorygowaniu wszystkich składowych postawy: ustawieniu głowy, barków, brzucha, miednicy, nóg, itd.;
• stwarzać możliwość utrzymania poprawnej pozycji w trakcie trwania całej zabawy czy gry ruchowej; Nie mogą występować w czasie trwania zabawy czy gry ruchowej sytuacje, w których wykonanie zadania ruchowego wymaga przyjęcia pozycji wadliwej, sprzyjającej pogłębianiu wady. Zaabsorbowane zabawą czy grą, pochłonięte rywalizacją dziecko często zapomina o konieczności poprawnego wykonania zabawy lub gry. Aby taka sytuacja nie nastąpiła, prowadzący zajęcia musi pamiętać o właściwym jej przeprowadzeniu. Należy bezwzględnie pamiętać, że ucisk osiowy utrudnia przyjmowanie pozycji skorygowanej, więc większość ćwiczeń, a także zabaw i gier ruchowych w gimnastyce korekcyjnej, odbywa się w leżeniu, pełzaniu, ślizgach, na czworakach.
Jak zapobiegać ? Oto kilka rad:
Sen: powinien trwać od 10-11 godzin na dobę u dzieci z klas I-IV, 8-9 godzin u dzieci starszych. Łóżko w miarę z twardym, nieuginającym się materacem. Poduszka niezbyt wysoka. Jej grubość to taka, aby wypełniała przestrzeń między barkiem a głową podczas leżenia na boku.
Dojście do szkoły: teczka czy torba noszona na jednym ramieniu może przyczynić się do wystąpienia nieprawidłowej postawy. Plecak tak, ale ze stelażem, zawartość powinna być równomiernie rozłożona. Ciężar plecaka nie może przekraczać 10% masy dziecka.
Odżywianie: bogate w białko i witaminy i zgodne z zasadami dietetyki.
Pozycja przy odrabianiu lekcji: biurko powinno być o takiej wysokości, aby dziecko mogło oprzeć się przedramionami o blat mając wyprostowany kręgosłup, ramiona i przedramiona oparte o blat powinny tworzyć kąt prosty, wysokość krzesła powinna odpowiadać długości podudzi, aby całe stopy dziecka oparte były na podłodze.
Oświetlenie: z lewej strony dla dziecka praworęcznego, z prawej strony dla dziecka leworęcznego.
Aktywność ruchowa: zwiększenie jej poprzez taki ruch, dzięki któremu są wzmacniane mięśnie grzbietu i brzucha, ćwiczenia mające na celu kształtowanie prawidłowych krzywizn kręgosłupa.
Bardzo ważne, aby nauczyć i wyrobić u dziecka nawyk utrzymania prawidłowej postawy ciała we wszystkich czynnościach życia i aby przestrzegał utrzymania prawidłowej postawy ciała przy pracy i odpoczynku.
Literatura:
Owczarek S., Bondarowicz M., Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej, WSiP, Warszawa 1997.
Tuzinek S., Biniaszewski T., Ratyńska A., Podstawy teorii i metodyki gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej. Politechnika Radomska, 2010.
Raport Health Behaviour in School-aged Children. Instytutu Matki i Dziecka, (HBSC) 2012.
