Edukacja włączająca jako pomysł na program wychowawczo-profilaktyczny szkoły
Problematyka edukacji włączającej podjęta 6 października br. na konferencji w Centrum Edukacji Nauczycieli, zgromadziła pedagogów szkolnych i zainteresowanych nauczycieli różnej specjalności. Dwa wykłady poprowadziła goszcząca już w zeszłym roku w naszej placówce doktor Joanna Borowik, pracownik naukowy Zakładu Socjologii Edukacji Uniwersytetu w Białymstoku z doświadczeniem pedagoga i wicedyrektora zreformowanej szkoły podstawowej. Na początku swego wystąpienia zaproponowała dialogową formułę spotkania, wymianę doświadczeń i możliwość rozstrzygania wątpliwości.
W pierwszym wykładzie pt. Edukacja włączająca odpowiedzią na zróżnicowanie uczniów skupiła się na prezentacji zróżnicowanych potrzeb dzieci i młodzieży, rodowodu koncepcji systemu kształcenia włączającego, istocie zmian wpisanych w ideę edukacji włączającej na tle dotychczasowego systemu edukacji segregacyjnej i integracyjnej. Ukazała edukację włączającą jako sposób na przeciwdziałanie izolacji, wykluczeniu czy dyskryminacji. Wskazywała nowe obszary pracy nauczycieli i potrzebę stałego rozwijania przez nich specjalistycznych umiejętności umożliwiających wyjście naprzeciw potrzebom uczniów. Omówiła najczęstsze bariery utrudniające wprowadzanie rozwiązań wynikających z edukacji włączającej: niewiedza, bezradność, nieskuteczność, brak pozytywnego myślenia czy nieufność niektórych uczniów w przydatność życiową wartości proponowanych im przez szkołę. Przedstawiła kilka skutecznych rozwiązań ułatwiających przeciwdziałanie wrażeniu bezradności. Wśród nich wypracowanie przez radę pedagogiczną szkoły wspólnego kodu porozumiewania się prowadzącego do skutecznego uzupełniania niezbędnych w edukacji włączającej kompetencji i rozwiązywania problemów poprzez współpracę, pracę zespołową, zmianę myślenia na pozytywne myślenie motywujące do poszukiwania rozwiązań bez lęku przed porażką.
Głównym celem tej części wystąpienia było zilustrowanie sedna edukacji włączającej, czyli akceptacji inności. W świetle takiego rozumienia posługiwanie się terminem „specjalnych potrzeb” staje się nieuzasadnione. Idea ta nie jest związana z wybranymi grupami uczniów (młodzieży o odmiennym stylu bycia, niepełnosprawnych, reemigrantów, itp.). Skierowana jest do wszystkich uczniów, a dotyczy uczniów i osób dorosłych – nauczycieli i rodziców. Wszyscy w tej koncepcji mają swoje zadania. Ponadto eksponowała fakt, że edukacja włączająca bazuje na mocnych stronach dziecka – jego zainteresowaniach, zdolnościach, talentach, ponadto nie ogranicza się do sfery poznawczej dziecka, lecz w równym stopniu obejmuje jego potrzeby środowiskowe, społeczny wymiar kształcenia. Wyjaśniała, podając przykłady, na czym polega proces włączania uczniów do życia wśród rówieśników i dorosłych. Podkreślała związek między poziomem sprawności ucznia a warunkami środowiska, w którym potencjał ucznia się rozwija, m. in. problem stygmatyzacji oraz etykietowania dzieci, negatywnych proroctw typu samospełniającej się przepowiedni, sztywności myślenia dorosłych. Gorąco apelowała o elastyczność w pracy z dziećmi.
Kolejną część wykładu poświęciła na omówienie zagadnienia, jak przygotować szkołę do pełnego wdrożenia edukacji włączającej. Nie tylko finanse stanowią główny problem. Jak wynikało z wypowiedzi dr Joanny Borowik i głosów uczestników wykładu, istotne są różne obszary działalności placówki: edukacja rodziców, ustalenie hierarchii potrzeb dziecka, racjonalne planowanie czasu jego pracy, prawo rodziców do decydowania o formach pomocy dziecku i różne regulacje prawne. Zwróciła uwagę słuchaczy na nowe zjawiska, które stawiają przed szkołą konieczność wdrażania dotąd niestosowanych rozwiązań organizacyjnych, np. potrzebę zatrudnienia w szkole dla starszej młodzieży logopedy czy specjalisty w dziedzinie gimnastyki korekcyjnej. Dzieliła się doświadczeniem z wdrażania różnych rozwiązań współpracy z nauczycielem wspomagającym, szeroko omówiła przydatność systemu pozytywnego wzmacniania (np. system żetonowy1). Zaproponowała kilka pomysłów indywidualizacji nauczania uczniów niepełnosprawnych intelektualnie, rozwiązań jednocześnie respektujących wymagania podstawy programowej. Wskazała ciekawe źródła informacji oraz pomysłów metodycznych w zakresie dostosowania edukacji do potrzeb uczniów, np. strony internetowe Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji2. Odwołując się do doświadczeń Joela Shaul’a, przekonująco udowadniała, że różnorodność potrzeb uczniów stanowi zasób a nie balast w rozwoju społecznym3.
Dostępność kształcenia uczniów z niepełnosprawnościami razem z ich rówieśnikami w szkołach i przedszkolach najbliższych ich miejscu zamieszkania była przedmiotem kontroli NIK. Raport z badania został opublikowany w październiku 2017 r.4. Wyniki tej kontroli zaprezentowała Anna Kiełb, konsultant naszej placówki. W swym wystąpieniu omówiła jakość organizacji kształcenia specjalnego uczniów z niepełnosprawnością w ogólnodostępnych szkołach i przedszkolach, odnosząc się do szans i zagrożeń, walorów oraz niedostatków, czynników utrudniających realizację edukacji włączającej. Doświadczenia nauczycieli są zgodne ze stwierdzonym przez NIK stanem: idea edukacji włączającej w ostatnich latach zyskiwała na popularności, a nauczyciele i społeczność szkół ogólnodostępnych zaczęli dostrzegać korzyści płynące z jej realizacji 5. Uczestnicy konferencji porównali własne doświadczenia z wynikami kontroli w zakresie planowania, dokumentowania kształcenia uczniów niepełnosprawnych (IPET/WOPFU), wykorzystywanych przewidzianych w prawie oświatowym form zajęć z dziećmi oraz stopnia udziału osób wspierających w edukacji włączającej. Niektóre wyniki raportu poruszyły słuchaczy. Szczególnie wiadomość o tym, że bez mała połowa badanych jednostek samorządu terytorialnego nie wydatkowała na te cele całości środków otrzymanych w ramach części oświatowej subwencji ogólnej, a szkoły nie zgłaszały zapotrzebowania na te celowe środki, jednocześnie nie realizując w większości z nich niektórych zaleceń wynikających z orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego. Zgodzili się również ze spostrzeżeniami NIK o braku specjalistów i niepełnym stopniu likwidacji barier ograniczających dostęp dzieci i młodzieży do szkół. Potwierdzili realizację we własnych placówkach wniosku dotyczącego rzetelnego informowania o zasadach kształcenia specjalnego (...) oraz o przysługującym uczniom i dzieciom preferencjach w naborze6 czy wniosku o potrzebie intensyfikacji współpracy z rodzicami oraz krytycznego stosunku do dotychczasowych działań, czyli potrzebę ewaluacji i modyfikacji programów kształcenia, IPET-ów.
Wystąpienie Anny Kiełb stanowiło wprowadzenie do kolejnego zagadnienia poruszonego na konferencji – projektowania i realizacji programu wychowawczo-profilaktycznego szkoły z perspektywy edukacji włączającej. Tę część konferencji poprowadziła Teresa Ogniewska, konsultant naszej placówki. W swym wystąpieniu zilustrowała normami prawnymi przyjętą w oświacie koncepcję wychowania uwzględniającą: dążenie do uzyskania dojrzałości ucznia w różnych sferach życia, istotną rolę rodziców w kreowaniu programów, dobre relacje wychowawców z wychowankami, konieczność rozwijania umiejętności prospołecznych, promocję zdrowia psychicznego. Szczególną uwagę zwróciła na działa profilaktyczne w szkole. Zainteresowała uczestników propozycjami programów profilaktycznych, bankiem programów rekomendowanych dostępnych na platformie ORE7 i możliwościami doskonalenia w tym zakresie w naszej placówce z równoczesnym uzyskiwaniem uprawnień8 do ich realizacji w szkole. Szczegółowo zaprezentowała programy profilaktyczne, które proponuje nasza placówka, wskazując korzyści z ich wdrożenia w szkole z własnej perspektywy specjalisty-trenera. Uczestnicy byli żywo zainteresowani propozycjami. Prelegentka ukazała etapy budowania programu – od diagnozy potrzeb rozwojowych i zagrożeń, poprzez strukturę programu, dobór treści w ujęciu ogólnym i szczegółowym w zależności od wieku wychowanka, po ewaluację działań, konstruktywną refleksję i modyfikację programu. Nawiązała do wcześniejszej uwagi dr Joanny Borowik o uwzględnieniu kierunków polityki oświatowej państwa w tym programie. Zachęciła nauczycieli do korzystania z dobrych wzorów proponowanych przez Ośrodek Rozwoju Edukacji, m. in. autorstwa dr Joanny Borowik9. Poleciła nauczycielom publikacje dotyczące diagnozowania, zachowań problemowych dzieci, rozwiązań sprzyjających podnoszeniu efektywności oddziaływań wychowawczo-profilaktycznych szkoły.
Konferencję zamykało drugie wystąpienie dr Joanny Borowik nt. Elementów edukacji włączającej w programie wychowawczo-profilaktycznym szkoły, które wykładowca rozpoczęła od wnikliwego omówienia barier, na jakie napotykają w środowisku dzieci przedszkolne i uczniowie ze specjalnymi potrzebami. Udzieliła zgromadzonym na konferencji wskazówek dotyczących niezbędnych zmian w organizacji kształcenia i zagospodarowaniu przestrzeni. Potwierdziła przekonanie wielu nauczycieli, że w edukacji włączającej największym wyzwaniem jest różnorodność potrzeb i form wspierania dzieci. Podkreślała wagę zmian organizacyjnych, ale i zmian mentalnych. Prezentowała przykłady skutecznych metod i strategii wspierających zadanie włączania uczniów do społeczności rówieśniczej. Każdy z przykładów ilustrowała swoimi doświadczeniami zawodowymi, opisem konkretnego przypadku. Ukazywała znaczenie oceniania kształtującego, dialogu motywującego jako alternatywy dla nagród i kar, terapii skoncentrowanej na rozwiązaniu sprowadzającej się w dalekim uproszczeniu do stosowania zasady: jeśli coś działa, rób tego więcej, a jeśli nie - szukaj innych rozwiązań. Zachęcała nauczycieli do otwartości na zmianę i elastyczności niezbędnej do poszukiwania rozwiązań, wyzwolenia się z „balastu oceny”, konfrontowania swoich przedsięwzięć z superwizorem, asystentem, rodzicem czy tzw. „cieniem”. Namawiała do zastosowania strategii edukacji rówieśniczej, ukazując walory tego rozwiązania. Szczerze dzieliła się informacją o osiągnięciach i niepowodzeniach, wskazując ich przyczyny. Jednym ze sposobów zapobieżenia ryzykownym zachowaniom młodzieży jest zaproponowanie jej zachowania alternatywnego, w myśl strategii alternatyw (np. oferta zajęć szkolnych dostosowana do wyników diagnozy w formie gadającej ściany – Klub Gier Planszowych). Kształcenie umiejętności życiowych to kolejna z omawianych strategii. W nią wpisuje się program wychowawczy „Unplugged” dotyczący poznawczych i społecznych aspektów funkcjonowania jednostki.
Dr Joanna Borowik podkreślała znaczenie czynników i mechanizmów chroniących dzieci i młodzież, np. zgodnie z koncepcją resilence10 proponowała wspieranie wychowanków przez osobistych mentorów. Ponadto zasugerowała model absolwenta inkluzyjnej szkoły. Najistotniejsze z tej perspektywy cechy to wrażliwość na potrzeby innych, umiejętność wchodzenia w kontakty z rówieśnikami czy dorosłymi, rozwiązywanie problemów sposobem akceptowanym przez społeczność, także umiejętność odpowiadania za swoje zachowanie. Te umiejętności można budować, dając uczniom możliwość rówieśniczej mediacji (po stosownym przygotowaniu), poprzez rezygnację z modelu rozwiązywania problemów według schematu winny-niewinny, a także wolontariat. Uwagę słuchaczy przykuły obrazki z życia szkoły sugestywnie i barwnie ilustrujące potrzebę zastosowania różnych rozwiązań. Kolejną ważną cechą wpisaną w ten model jest zaufania uczniów do nauczycieli i dorosłych. Wypracować ją można poprzez wzajemną otwartość. Zastanowienia wymaga kwestia, jak spowodować, by nauczyciel stał się doradcą wychowanków, by uczniowie zechcieli wchodzić w relację z nauczycielami. Realizacja takiego postulatu wymaga od nauczycieli chęci rozumienia świata uczniów, który jest inny, także chęci nadążania kadry pedagogicznej za doświadczeniem uczniów w zakresie nowoczesnej technologii i doświadczaniem nowoczesnego świata. Nowoczesność w zestawieniu z brakiem umiejętności krytycznego myślenia dzieci i młodzieży wymaga od nauczycieli poszukiwania sposobów na rozwijanie tej umiejętności. Podobnie jak umiejętności: kreatywności, samoświadomości, sprawczości czy umiejętności uczenia się – wiodących kompetencji ucznia. W programach warto uwzględnić zajęcia rozwijające te kompetencje, jak i również wspierać dyskretnym wskazywaniem sposobów dojścia do celu. Motywowanie do zmiany i rozwoju dobrym słowem, komplementowaniem efektów i osiągnięć uczniów to nieoceniony zabieg wychowawczy. Także po prostu dodawaniem odwagi i wiary w samego siebie, motywowaniem do podejmowania wyzwań.
Dopełnieniem wywodu była projekcja filmu Cyrk motyli Joshua Weigel’a i analiza postawy filmowej oraz życiowej Nicka Vujicica w roli głównego bohatera. W podsumowaniu wystąpienia dr Joanna Borowik nawiązała do koncepcji organizacji uczącej się P. Senge’a jako modelu szkoły inkluzyjnej, zmierzającej konsekwentnie do wdrożenia koncepcji edukacji włączającej. W swej pracy stawia na mistrzostwo osobiste, wspólny model myślowy nauczycieli i wspólną wizję przyszłości, zespołowe uczenie się oraz wspólne tworzenie jednolitego systemu edukacyjnego – SZKOŁY DLA WSZYSTKICH.
Opracowanie Mariola Rink-Przybylska
Przypisy:
1. opisany np. w: A. Kołakowski, A. Pisuła: „Sposób na trudne dziecko…”, GWP, Sopot 2016
2. http://czytelnia.frse.org.pl/edukacja-miedzykulturowa/, także http://czytelnia.frse.org.pl/budowanie-kultury-wlaczenia-spolecznego-poprzez-etwinning/
3. http://autismteachingstrategies.com/; propozycję w języku polskim na stronie http://autismteachingstrategies.com/polski-2/
4. znajduje się na stronie /www.nik.gov.pl/plik/id,15881,vp,18397.pdf.
5.i 6. cyt. za: https://www.nik.gov.pl/plik/id,15881,vp,18397.pdf
7. https://programyrekomendowane.pl/, https://www.ore.edu.pl/2011/03/bank-programow-profilaktycznych/
8. np. http://ipzin.org/
10. patrz materiał na platformie ORE : Anna Borucka, Agnieszka Pisarska, Koncepcja resilience – czyli jak pomóc dzieciom i młodzieży z grup podwyższonego ryzyka.