Aleksandra Stępień
Katarzyna Jacewicz
doradcy metodyczni języka polskiego
Banałem staje się już stwierdzenie, że proces edukacji w roku szkolnym 2020/2021 jest specyficzny i ze wszech miar trudniejszy niż w latach ubiegłych. Wielkim wyzwaniem okazało się przeniesienie całego procesu edukacji z modelu tradycyjnego do przestrzeni cyfrowej. Owszem, nauczyciele otrzymali wsparcie finansowe w postaci bonu na zakup sprzętu komputerowego, ale sama organizacja pracy zdalnej i sposób realizacji podstawy programowej pozostał w gestii dyrektorów oraz samych nauczycieli. Filozofia zdalnej edukacji (artykuł), jak również adaptacja metod, które okażą się skuteczne podczas zajęć online nie nastąpią systemowo, lecz oddolnie (w umyśle pojedynczych edukatorów).
Na próżno wyczekiwaliśmy rozporządzenia w sprawie modyfikacji podstawy programowej. W końcówce roku, w drugiej połowie grudnia pojawiły się rozporządzenia dotyczące ograniczenia wymagań na egzaminach ósmoklasisty i maturalny. Ruszyły szkolenia ORE oraz poszczególnych ośrodków doskonalenia nauczycieli. Podstawą owych szkoleń okazało się jednak stwierdzenie, że o ile wymagania egzaminacyjne na rok 2021 ulegają zmianom, o tyle podstawa programowa nie, a obowiązkiem nauczycieli jest jej pełna realizacja.Cóż to oznacza dla nas polonistów w praktyce? Wydaje się, że nasza uwaga powinna zostać skierowana nie na adaptację podstawy programowej, ale na adaptację metod jej realizacji. Poniżej dzielimy się refleksjami na temat przygotowania do egzaminów maturalnego i ósmoklasisty w kontekście niezmienionej de facto podstawy programowej.
EGZAMIN MATURALNY
Zmiany, które zostały ogłoszone, dotyczą wyłącznie aspektu wymagań egzaminacyjnych i są, by tak rzec, kosmetyczne, wynikają głównie z tego faktu, że druzgocąca większość uczniów nie będzie zdawała egzaminu ustnego. Wymagania egzaminacyjne pozostają niezmienne w wymiarze lektur obowiązkowych na egzaminie. Tym, co ucieszyło młodzież licealną najbardziej (a i nauczyciele odetchnęli z ulgą) to fakt uczynienia ustnej matury z języka polskiego w 2021 roku nieobowiązkową. Jak wiadomo to właśnie podczas tego egzaminu uczniowie musieli wykazać się konkretną wiedzą historii literatury oraz nauki o języku, część pisemna egzaminu koncentruje się bowiem na umiejętnościach abiturientów w interpretacji, argumentacji oraz formułowania przemyśleń na temat czytanego tekstu. Drugą istotną zmianą stało się wprowadzenie na egzaminie maturalnym drugiego tematu rozprawkowego. Zastrzeżono, że pierwszy temat będzie zawierał fragment lektury obowiązkowej i konieczność odwołania się do całego tekstu, drugi zaś będzie zawierał tekst spoza kanonu i nie wymagał odwołania do konkretnego tekstu lekturowego. To oczywiście wielkie udogodnienie dla zdających. To jakże pozytywnie brzmiące udogodnienie niesie ze sobą także pewne zagrożenie, gdyż uczniowie, wiedząc, że na egzaminie pojawi się temat rozprawki, w którym nie będą musieli odwołać się do lektury po prostu lektur nie powtórzą przed maturą, w efekcie będa zmuszeni do napisania rozprawki z fragmentu, którego mogą zupełnie nie rozpoznać w kontekście historycznym bądź biograficznym. Mogą ponadto mieć trudność w interpretacji autonomicznego fragmentu, w przeciwieństwie do interpretacji fragmentu lektury, którą nauczyli się odczytywać podczas lekcji. Ważnym wydaje się zatem przekonywanie uczniów do świadomego przygotowania się do egzaminu, powtórzenia treści lektur tak, by wybór tematu pozostał dla nich wyborem i żeby nie byli “skazani” na jeden temat, tak, jak było to w gruncie rzeczy do teraz, interpretację wiersza wybiera bowiem garstka uczniów. To, co nauczyciele poloniści w szkołach ponadpodstawowych powinni uczynić dziś swoim priorytetem to ćwiczenie umiejętności argumentacji. Można to czynić poprzez konstruowanie planów odtwórczych z wykorzystaniem gotowych tekstów. Dzięki temu uczniowie będą obcować z gotowym, zredagowanym tekstem i uczyć się tego, jak powinien wyglądać dobrze napisany tekst. Ponadto warto ćwiczyć z uczniami umiejętność budowania argumentów, dobrym pomysłem zdaje się ćwiczenie tej sprawności ta argumentacji “nielekturowej” (warto rozważyć naprawdę banalny temat), tak, aby uczniowie mogli jak najpełniej skupić się na sposobie budowania argumentu, nie zaś na samej treści. Drugim ważnym zadaniem wydaje się przekonanie uczniów i przećwiczenie z nimi umiejętności tworzenia planu pracy. Podczas sprawdzania prac egzaminacyjnych bardzo rzadko widzimy zapisany brudnopis. Uczniowie mają tendencję do pisania prac “z marszu”, zazwyczaj te prace nie mają wyraźnej i przemyślanej koncepcji ani kompozycji, są raczej dość przypadkowym opisem motywu, którego dotyczy temat. Warto uczniom uzmysłowić konieczność zbudowania dobrego planu pracy, opartego na twórczej burzy pomysłów, który umożliwi skonstruowanie przekonującej argumentacji,nie zaś podawanie kolejnych przykładów lektur i bohaterów pasujących do tematu.
Podczas szkolenia ORE zostały polecone opracowania, wspierające ćwiczenie z młodzieżą umiejętności pisania. Na podstawie książki Jolanty Maćkiewicz Jak dobrze pisać: od myśli do tekstu stworzyłyśmy prezentację, którą można wykorzystać podczas pracy z uczniami.
EGZAMIN ÓSMOKLASISTY
Jak dowiadujemy się z opracowania przygotowanego przez ORE wymagania egzaminacyjne mają umożliwić nauczycielom opracowanie planu przygotowania uczniów do egzaminu, które zapewni im uniknięcie powtarzania treści zrealizowanych we wcześniejszym etapie, a których nie ujęto w wymaganiach. Jednocześnie należy mieć na uwadze, że to nauczyciel decyduje o doborze form, metod i środków dydaktycznych oraz o czasie realizacji poszczególnych treści zapisanych w podstawie programowej. To on zna swoją klasę, poszczególnych uczniów, wie co należy powtórzyć i w jaki sposób. Natomiast w doborze tych form i metod pracy niezwykle istotne jest wzięcie pod uwagę narzędzi multimedialnych ze względu na fakt, iż znaczna część zajęć odbywa się online.
W dokumencie, który został opublikowany w grudniu (dopiero) za najważniejsze wymagania ogólne na egzaminie ósmoklasisty uznano te, które dotyczą przede wszystkim umiejętności rozumienia utworów literackich z literatury polskiej i światowej oraz innych tekstów kultury, rozumienia wartości języka polskiego oraz poprawnego pisania zgodnie z zasadami pisowni polskiej. Kluczowe z punktu widzenia egzaminu ósmoklasisty jest też opanowanie umiejętności wypowiadania się w określonych formach pisemnych, w tym argumentowania. Pozostawiono zatem opowiadanie oraz rozprawkę i nie będzie trzeba odwoływać się do wskazanej lektury obowiązkowej. Formy wskazane w wypracowaniu sprawdzają nie tylko umiejętności z zakresu tworzenia wypowiedzi, ale również treści dotyczące kształcenia językowego. Pozwalają też uczniowi na szeroko rozumianą dowolność w wyborze tekstów literackich.
Cóż zatem robić? Należy wziąć wymagania i realizować - powtarzać to co zostało tam zapisane. Jak podejdą do tego uczniowie, niestety nie wiemy. Mamy zatem nadzieję, że wymagania egzaminacyjne w obecnej formie pomogą naszym podopiecznym i pozwolą nam nauczycielom na spokojną pracę.
Jak przygotować ucznia do egzaminu ósmoklasisty z języka polskiego? Kiedy przygotowujemy uczniów, odnosimy się do wymagań egzaminacyjnych.Przy czym należy pamiętać, że nie realizujemy podręcznika (nie wszystkie treści w nich zamieszczone trzeba szczegółowo i dokładnie omówić z uczniami). Niestety praktyka pokazuje, że duża grupa nauczycieli opiera się na tekstach, które są zawarte w podręcznikach a które, jak wiemy, są tylko propozycją wydawnictwa. Zatem należy ćwiczyć wszystkie kluczowe umiejętności zapisane w wymaganiach egzaminacyjnych. Szczególną uwagę należy zwrócić na te umiejętności kluczowe, które wypadają najsłabiej na egzaminie ósmoklasisty. Warto skorzystać ze sprawozdania po egzaminie ósmoklasisty opublikowanego na stronie CKE (tam zamieszczone są informacje, które umiejętności wypadły dobrze, a nad którymi warto popracować). Umiejętności, z którymi uczniowie słabiej radzą sobie na egzaminie powinny być punktem wyjścia do ćwiczeń powtórzeniowych.
W pracy z uczniami warto ćwiczyć umiejętność czytania ze zrozumieniem. Pomocne mogą być zadania polegające na:
układaniu pytań do tekstu,
układaniu pytań do konkretnych akapitów,
streszczeniu tekstów nieliterackich,
wyszukiwaniu konkretnych informacji we wskazanych akapitach, a następnie w całym tekście,
układaniu treści w kolejności ich pojawiania się w tekście nieliterackim.
Warto też ćwiczyć umiejętność odczytywania tekstów literackich. A zatem:
układanie wydarzeń w porządku chronologicznym zarówno do fragmentu lektury, jak i do całego utworu,
układanie pytań do omawianych fragmentów lektury bez odwoływania się do znajomości całego utworu,
układanie pytań dotyczących bohatera, jego cech charakteru,
układanie zadań, w których uczeń na podstawie podanego fragmentu utworu ma określić cechy charakteru danego bohatera.
W pracy z uczniami warto również ćwiczyć umiejętność argumentowania i skupić się na:
stawianiu pytań problemowych i wymaganiu od ucznia sformułowania stanowiska oraz poparcia stanowiska jednym argumentem,
wymaganiu od ucznia sformułowania argumentu i poparcia go właściwym przykładem,
wymaganiu od ucznia, aby każdy swój argument poparł przykładem z literatury (ze szczególnym uwzględnieniem lektur obowiązkowych).
Wkrótce, na co wszyscy mamy nadzieję, wrócimy do klas szkolnych, gdzie znów uczniowie będą musieli się skupiać przez dłuższy czas, robić notatki, pisać odręcznie sprawdziany i egzaminy. Pracujmy z nimi w taki sposób, by przygotować ich do powrotu. Bo w ich przypadku podstawa programowa i prawdopodobnie wymagania egzaminacyjne nie ulegną najmniejszej (nawet kosmetycznej) zmianie.
W opracowaniu wykorzystano materiały ORE: “Egzamin ósmoklasisty. Vademecum nauczyciela. Język polski”
