Nauczanie posługiwania się mapą historyczną poprzez samoocenę uczniów

Badania przeprowadzone w wielu miejscach na świecie wykazują, że większość nauczycielskich pytań wymaga od uczniów podania faktów lub myślenia na niskim poziomie kognitywnym[1]. Wiemy jednak, jak wielką rolę odgrywają pytania na wyższym poziomie kognitywnym, czyli te, które skłaniają uczniów do wyjścia poza pamięć i posługiwanie się innymi rodzajami myślenia. Oczywiste jest, że oba rodzaje pytań odgrywają istotną rolę w nauczaniu, należy jednak pamiętać, że duży nacisk na zadawanie pytań niższego poziomu skłania do uczenia się pamięciowego i nie przyczynia się do rozwoju umiejętności myślenia na wyższym poziomie[2]. A taki właśnie cel powinien przyświecać nam – nauczycielom.

Proces wdrażania do pracy z mapą historyczną rozpoczyna się w polskiej szkole wraz z rozpoczęciem nauki tego przedmiotu w kl. IV i trwa przez cały okres nauczania. Co nie oznacza, że uczniowie opanowali znajomość mapy historycznej i potrafią się nią prawidłowo posługiwać. Tym bardziej, że do prawidłowego posługiwania się nią niezbędne są umiejętności pracy z mapą geograficzną. Bez znajomości kierunków świata czy znaków kartograficznych i skali mapy trudno zrozumieć przemiany historyczne. Uczeń musi orientować się co najmniej w stopniu dostatecznym w przestrzeni geograficznej, aby móc zdobyć orientację w przestrzeni historycznej i objaśnić kolorystykę mapy geograficznej i historycznej.

„Pytania w procesie edukacyjnym odgrywają szczególną rolę, a zadawanie pytań jest kluczową umiejętnością każdego nauczyciela. Nauczyciele zadają za dużo pytań, a uczniowie wcale lub za mało. Pytania nauczycieli skupiają się głównie na faktach. W jaki sposób nauczyć dzieci i młodzież zadawania pytań?”[3] Już w IV klasie możliwe jest, aby proste pytania związane z mapą historyczną uczeń zadawał drugiemu. Będą to pytania typu: Pokaż mi (nam) na mapie Kraków (Mazowsze, Grunwald itd.). Wprowadzam tu zasadę, że elementy mapy zaznaczone przez nas na lekcji w ćwiczeniach stają się obowiązkowe i uczniowie umieją je wskazać. Prostota zadawanych pytań, pozwala już uczniom klas IV/V (zależy to także od doboru dzieci, ich uwarunkowań rodzinnych, środowiskowych czy sposobu nauczania w klasach I-III) oceniać się nawzajem, przy czym zauważyłem, że uczniowie nie tolerują niedokładności we wskazywaniu na mapie i chcą niejednokrotnie ocenić surowiej, niż robi to nauczyciel. Podczas takiego oceniania udaje mi się także zachować zróżnicowanie zadawanych pytań, poprzez odpowiedni dobór par: pytającego i odpowiadającego. W szczególności interesująco wygląda rywalizacja najlepszych uczniów, którzy starają się zadawać jak najtrudniejsze pytania, aby odpowiadający musiał się jednak mocno wysilić.

Począwszy od klasy V możliwe staje się już pytanie problemowe, np. patrząc na mapę Polski pierwszych Piastów uzasadnij, dlaczego … (doszło do bitwy akurat pod Cedynią, cesarz niemiecki kierował się na południe itd.)

Starsi, wprawni uczniowie znając cel, sami odszukują, analizują i opisują określone elementy niezbędne do rozwiązania postawionego problemu. Dla przykładu, na podstawie mapy Korona i Litwa w XIV wieku sami wywnioskują, jakie były przyczyny unii polsko-litewskiej w Krewie. Odczytają obszar Korony i obszar Litwy, zauważą też, jak długa była linia graniczna z agresywnym państwem krzyżackim. Bez pomocy nauczyciela zauważą, że niebezpieczeństwo krzyżackie grożące obu krajom doprowadziło do ich zbliżenia. W ten sposób ocenie podlega nie tylko znajomość samej mapy, ale także zaangażowania ucznia oraz umiejętność argumentowania.

Zamiast wyliczać i pokazywać np. ziemie odzyskane przez Polskę po II pokoju toruńskim w 1466 r., polecam uczniom, aby samodzielnie prześledzili mapy w atlasie, a następnie pokazali zmianę granic Polski na mapie ściennej. Bezbłędnie potrafią także wskazać geograficzne przyczyny unii polsko-litewskiej. Inne zadanie w pracy z mapą dotyczy porównywania obszarów, uczniowie mają zestawić obszar Polski za pierwszych Piastów i Polski za Kazimierza Wielkiego i wyciągnąć wnioski, co do zmiany obszaru w okresie X-XIV w. Bez trudu stwierdzają, że kształt Polski uległ zasadniczej zmianie, że odeszła ona od Bałtyku i od Odry, a przesunęła się w kierunku południowo-wschodnim.

Podczas lekcji podsumowującej ustalenie granic Polski po pierwszej wojnie światowej można zastosować podział uczniów na 2 grupy, którzy na podstawie legendy mapy omówią: a) etapy kształtowania się granic II Rzeczypospolitej, b) wydarzenia polityczne mające wpływ na układ granic Polski po pierwszej wojnie światowej.

Doskonalenie pracy z mapą winno przekształcić się w nawyk samodzielnego z niej korzystania w trakcie przyswajania wiedzy historycznej oraz traktowanie mapy jako źródła informacji o przeszłości. Celem winno być przyzwyczajenie, by uczniowie posługiwali się mapą także przy czytaniu lektury historycznej, opracowań popularno-naukowych, artykułów z czasopism i gazet (i codziennej prasy), bo to jest element przygotowania do życia. A mapa kształtuje umiejętności niezbędne w czasie studiów i w życiu. Jeżeli nauczyciel na zajęciach systematycznie korzysta z mapy historycznej, to przestaje być ona postrachem dla uczniów, a staje się niezbędną pomocą, którą chętnie się posługują, gdyż rozumieją jej przydatność.

Ucząc mapy należ stosować zasady oceniania kształtującego: wydłużenie czasu oczekiwania do ok. 5 sekund na odpowiedź oraz zasadę niepodnoszenia rąk. Dzięki temu wszyscy mają możliwość zastanowienia się dłuższy czas nad odpowiedzią. Bez względu na wybór ucznia do odpowiedzi – warto też zastosować przy tym metodę losową - dajemy szansę uczniom słabszym, pozwalając przypomnieć sobie odpowiedź bez stresu nagłego wyrwania do odpowiedzi, uczniowi zdolniejszemu umożliwiamy danie odpowiedzi pełniejszej.

Tomasz Skonieczny, CEN Koszalin

tomasz.skonieczny@cen.edu.pl