Samokształcenie i samodoskonalenie nauczycieli historii

            Już „kandydat do zawodu nauczycielskiego musi być świadomy tego, że praca ta wymaga nieustannego samokształcenia i samodoskonalenia. Człowiek, który po uzyskaniu dyplomu przestaje się uczyć, cofa się w rozwoju. Od takiego człowieka nie można oczekiwać, że będzie stanowił wzór dla swoich uczniów”[1]. Nie wystarczą już ukończone dawniej studia, niezbędnym staje się dodatkowe dokształcanie się: poprzez udział w formalnych kursach i studiach, a także samokształcenie oraz samodoskonalenie. O ile jednak wykształcenie formalne często jest wymuszane koniecznością wykazania się posiadanymi kwalifikacjami, o tyle samokształcenie i samodoskonalenie są działaniami podejmowanymi najczęściej dla zaspokojenia własnych potrzeb i zainteresowań. Zwraca na to uwagę Aleksander Kamiński: „samokształcenie, bowiem to nie tylko aktywizacja intelektualna, lecz także artystyczna i techniczna, społeczna i moralna, polityczna i filozoficzna, w zakresie kultury fizycznej i kultury towarzyskiej, zaś celem samokształcenia jest nie tylko opanowanie odpowiednich wiadomości i ciągłości, lecz także nabycie umiejętności wartościowania i wyboru (jeśli nowoczesny rynek kultur ma poszerzać i rozwijać to, co decyduje o wartości człowieka) oraz kształtowania swej osobowości”[2].

            Czym zatem jest samokształcenie? Tadeusz Wujek uważa, że to ,,samodzielne czynności i działania człowieka w kierunku zdobycia wiadomości, umiejętności i sprawności praktycznych, wynikające z jego aktywności i dążeń oraz z pragnienia poznania otaczającego go świata i doskonalenia swej osobowości”[3], zaś Anna Sladek, iż polega na ,,mniej lub bardziej samodzielnym stawianiu i rozwiązywaniu przez jednostkę zadań w celu osiągnięcia w różnym stopniu uświadomionego wzoru osobowości”[4]. Główne właściwości tego procesu to: ,,samodzielność zmierzająca w kierunku autonomii, aktywność przejawiająca się bogactwem i różnorodnością stawianych i realizowanych zadań oraz świadomość towarzysząca podejmowanym czynnościom, sprzyjająca m.in. przewidywaniu możliwości i konsekwencji owych działań”[5].

            Tak pojęte samokształcenie, realizowane w jak najpełniejszym wymiarze, stwarza szansę rozwoju osobowości człowieka, podnosi jakość życia poprzez wzrost zdolności, sił, znajdowanie nowych środków itp. Im szerszy zakres aktywności jednostki, a jednocześnie duża jej samodzielność i świadomość podejmowanych działań, tym ma większe możliwości twórczego, bogatszego przeżywania i doświadczania zdarzeń, a także działania na rzecz środowiska[6]. Osiągnąwszy wyższy stopień świadomości uczący się dokonuje często przewartościowania postawionych sobie celów i poszukuje dalszego doskonalenia. Według Wincentego Okonia samokształcenie osiąga optymalny poziom, wtedy, gdy przekształca się w stałą potrzebę życiową człowieka oraz stanowi oparcie dla kształcenia ustawicznego. Proces ten rzadko występuje w postaci czystej, dość często bywa natomiast powiązany z pracą w szkole, z kształceniem korespondencyjnym czy wychowaniem równoległym[7].

            Czesław Banach podkreśla, że aby nauczyciel mógł spełniać oczekiwane funkcje (kształcącą, wychowawczą, opiekuńczą, środowiskową, badawczą i orientującą) musi posiadać wiedzę z różnych dyscyplin, umiejętności interpersonalne oraz określony system wartości i zdolności organizacyjnych. Zasadą edukacji nauczycielskiej powinny być: wielostronność, szeroki zakres treści kształcenia, poznawanie i wytwarzanie wartości oraz opanowywanie niezbędnych sprawności. Kształcenie i doskonalenie zawodowe powinny tworzyć podstawę rozwoju zawodowego każdego nauczyciela oraz sprzyjać optymalnemu rozwojowi dzieci i młodzieży[8].

Jan Legowicz jest przekonany, że samokształcenie i doskonalenie nauczycieli powinno odbywać się poprzez pracę nauczyciela nad sobą: „nauczyciel jest sprawcą samego siebie, sprawcą swej architektoniki intelektualnej, moralnej, kulturowej i ideowej sam sobie rzecznikiem rygorów i norm osobowościowo – pedagogicznego postępowania i swojej nauczycielskiej jakości. Od tego uzależnia się jego potencjał wychowawczy i wydolność owocnie czynnego podążania za wymogami pokolenia młodych i odradzanego nimi społeczeństwa”[9].

            Samodoskonalenie zawodowe nauczycieli powinno być instrumentem przystosowania się do zmiennych sytuacji, lepszego rozpoznawania potrzeb młodzieży oraz sposobów organizowania samokształcenia i warsztatu swojej pracy. Powinno mieć charakter doraźny i okresowy, wewnątrzszkolny i zewnętrzny. „Powinno pozwolić nauczycielom sprostać dzisiejszym i przyszłym wyzwaniom, podnieść ich kompetencje innowacyjne, a w konsekwencji przyczynić się do podniesienia rangi i prestiżu społecznego i ekonomicznego zawodu”[10].

            Samokształcenie i samodoskonalenie pozwala na aktualizowanie, rozszerzanie i pogłębianie edukacji ogólnej, przedmiotowej i pedagogicznej, zaznajomienie z najnowszymi poglądami w nauce, pomocy w działalności innowacyjnej i w samodzielnej pracy badawczej[11].

Tomasz Skonieczny, doradca metodyczny CEN w Koszalinie