Wśród sześciu zadań, które realizujemy jako nauczyciele religii w ramach Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce znajdujemy dwa, które uświadamiają nam o potrzebie korzystania na naszych lekcjach z tekstów psalmów, hymnów oraz pieśni religijnych. Tymi zadaniami są: wychowanie liturgiczne oraz wychowanie do modlitwy. Jak wiemy, każda celebracja liturgiczna, wzbogacona jest śpiewem. Śpiew i muzyka sakralna, od wieków towarzyszą zarówno tym, którzy jednoczą się przy Ołtarzu Eucharystycznym, jak również tym, którzy spotykają się w innych miejscach w imię Pana. Święty Paweł w Liście do Kolosan 3, 16 zachęca by schodzący się, tworząc wspólnotę oczekującą przyjścia Pana, trwać nieustannie w modlitwie, zanoszonej Bogu poprzez wykonywanie psalmów, hymnów i pieśni pełnych ducha. Śpiew jest bowiem znakiem radości serca (Dz 2,46). Święty Augustyn mawiał: „Kto kocha, ten śpiewa”1. Trend ten widać również w codziennym naszym życiu, gdy słuchając współczesnych utworów muzycznych, możemy mieć wrażenie, że większość z nich powstaje właśnie jako wyraz miłości. W kontekście śpiewu kościelnego, można przełożyć tę maksymę, że śpiewając wyrażamy naszą miłość ku Bogu. Warto także uświadomić sobie, że już w czasach starochrześcijańskich znane było przysłowie: „Kto dobrze śpiewa, podwójnie się modli”.
Niniejszy artykuł, powstał w celu zachęcenia do wprowadzenia pewnych elementów muzyki na lekcji. Oczywiście, nie każdy z nas posiada takie zdolności i warsztat by prowadzić profesjonalną naukę śpiewu w ramach religii. Niekiedy warto powierzyć tę materię uzdolnionemu uczniowi czy uczennicy. W większości przypadków wystarczy też posiłkowanie się ogólnodostępnymi tekstami i melodiami w Internecie. Wiele zespołów umieszcza pięknie wykonane utwory w ramach YouTube. Pewnym minimum jest odtwarzanie tych utworów na religii w celu osłuchania się i poznania ich słów. Dobrą praktyką w młodszych klasach jest wspólne recytowanie tekstu, co umożliwia szybsze nauczenie się go przez naszych uczniów na pamięć.
Według mnie, byłoby czymś niewłaściwym zrezygnować całkowicie z piękna i bogactwa, które możemy zyskać dzięki wprowadzaniu elementów muzycznych na religii. Jeśli materia ta sprawiała duży problem katechecie, warto przynajmniej zapoznawać uczniów z treścią utworów, które Kościół wykonuje podczas spotkań liturgicznych. Nie mając warsztatu wokalno-instrumentalnego zachęcam do przekazywania wiedzy na temat historii muzyki i śpiewu, a także by czytać z uczniami teksty, które są wykorzystywane w śpiewie Kościoła. Niech poznają ten tekst, jego historię i znaczenie, a jeśli jest to możliwe to niech najbardziej znane pieśni liturgiczne, uczą się razem na pamięć. Można je utrwalić w formie zabawy, quizu lub porządkowania tekstu.
Pierwszym rodzajem tekstów, które powinniśmy wykorzystywać na lekcji religii, są słowa psalmów, hymnów i pieśni, które zawarte są w kanonie Pisma Świętego. Przygotowując nasze lekcje warto jest wpleść w tematykę naszego nauczania, te treści, które możemy zaczerpnąć z piękna utworów przeznaczonych do śpiewu, obecnych na kartach Biblii. Pierwszym, który chciałbym poruszyć jest fragment księgi Wyjścia 15,1-19 tzw. Dziękczynna Pieśń Zwycięstwa, którą Mojżesz zaśpiewał wraz z Izraelitami dla Pana. Fragment ten oraz kolejne zaprezentowane poniżej, mogą być wprowadzeniem do lekcji, jako forma tekstu modlitwy. Piękno oraz bogactwo treści historycznych tych tekstów biblijnych, jest okazją by nasi uczniowie poznawali i utrwalali treści historii zbawiania Narodu Wybranego. Każda zwrotka tego jak i kolejnych tekstów, zachęca by słuchając ich dokonać wizualizacji. Dlatego można czytanie wzbogacić obrazem wyświetlanym na projektorze lub podczas kolejnego czytania tego samego tekstu poprosić uczniów o narysowanie tego co usłyszeli, w formie jakiegoś jednego motywu występującego w utworze, który zwrócił ich uwagę.
Bogactwo tych tekstów powinno także zachęcić każdego słuchającego do pewnej konfrontacji tego co słyszy, z tym co już wie tzn. zna z kart Pisma Świętego. Niekiedy czytane fragmenty psalmu, hymnu lub pieśni są już znane uczniom, gdyż słyszeli je w Kościele lub na spotkaniach młodzieżowych, czy nawet w formie muzyki odsłuchiwanej w Internecie. Warto więc spytać czy usłyszany tekst lub jego fragmenty, są już znane, a jeśli tak to skąd? Warto także, dopytywać o okresy liturgiczne, konkretne dni liturgii, kiedy Kościół prezentuje ten tekst w formie czytania a może nawet wykonywanego utworu muzycznego. Pracując takimi metodami, wychowujemy liturgicznie oraz modlitewnie naszych uczniów. Praktyką, godną stosowania jest także częste sięganie i odtwarzanie w trakcie lekcji, różnych utworów muzycznych zaczerpniętych z tekstów biblijnych lub zainspirowanych nimi. Wykonania muzyczne dostępne są m.in. w zasobach YouTube. Wiele scholii, profesjonalnych zespołów publikuje przepiękne utwory inspirowane fragmentami biblijnych psalmów, hymnów czy pieśni. Dostępnych jest również sporo utworów wykonywanych w formie śpiewu gregoriańskiego, z których warto korzystać i promować na lekcjach religii, gdyż stanowią one piękno naszej kultury.
Kolejny tekst godny prezentowania na lekcji to m.in. Pieśń Mojżesza z księgi Powtórzonego Prawa 32,1-44. Ponieważ tekst ten jest obszerny, warto czytać go we fragmentach lub przynajmniej zaprezentować w formie audio np. za pomocą lektora: https://www.biblijni.pl/Pwt,32,1-44. Jest to następny tekst porządkujący wiedzę o historii zbawienia. W 5 rozdziale księgi Sędziów znajduje się utwór, zatytułowany Pieśń Debory i Baraka. To także długa kompozycja, ale jakże piękna i właściwa do zaprezentowania na religii.
W Starym Testamencie znajdziemy również Pieśń Dziękczynną Anny, w pierwszej księdze Samuela 2,1-10. Bohaterka pieśni Anna, dziękuję Bogu za syna. Warto jest uświadomić sobie, że w judaizmie pieśń ta jest uważana za wzór modlitwy i czytana jest w pierwszy dzień nowego roku w kalendarzu żydowskim. Pieśń ma też wiele cech wspólnych z Magnificat Marii, który znajdziemy w Ewangelii św. Łukasza 1, 46-55. Warto te dwie pieśni zaprezentować i porównać, poszukując wspólnych cech. Magnificat jest także częścią Liturgii Godzin. Wykonuje się go jako Hymn Maryi podczas modlitwy wieczornej. Tekst nieszporowy ma odrębne tłumaczenie. Znajdziemy je pod adresem https://brewiarz.pl/indeksy/pokaz.php3?id=2&nr=056. Warto, by nasi uczniowie osłuchali się z tą wersją tekstu, a może nawet nauczyli się go na pamięć. Ułatwi to im w przyszłości, włączenie się w tę modlitwę gdy będą obecni na Liturgii Godzin np. podczas rekolekcji lub w niedziele we własnej parafii.
Drugim niejako bliźniaczym tekstem do Magnificat jest Dziękczynna Pieśń Zachariasza, wyśpiewana podczas narodzin Jana Chrzciciela. I znów warto, zaznajomić uczniów z tłumaczeniem biblijnym Ewangelii Łukasza 1, 68, oraz z brewiarzowym tekstem hymnu wykonywanego podczas każdej jutrzni, tj. modlitwy porannej: https://brewiarz.pl/indeksy/pokaz.php3?id=2&nr=057.
Prawie każdy z podanych wyżej przykładów ma także wiele pięknych wykonań w formie dzieł malarskich. Znani artyści próbowali uchwycić piękno tamtych historycznych momentów i dzielą się swoją artystyczną wizją. Dlatego prezentując te dzieła na religii najpierw jako utwór pisany, śpiewany a następnie uchwycony w ramy obrazu, ubogacamy również tym przeżycia duchowe naszych uczniów. Jako praktykę godną stosowania, polecam także zachęcanie uczniów do tworzenia własnych interpretacji plastycznych tego co słyszą. Taka metoda pracy tj. przenoszenia słyszanych treści, na papier w formie prostego rysunku jest okazją rozwijania umiejętności twórczych naszych uczniów. Pobudzamy ich do kreatywnego działania, a jednocześnie uczymy wizualizowania treści orędzia zbawczego obecnego w słyszanych utworach.
Warto jeszcze do kompletu tekstów nowotestamentalnych dodać tzw. Kantyk Symeona, który według słów św. Łukasza 2, 29-32 zabrzmiał podczas ofiarowania Jezusa w Świątyni. Test jest również częścią modlitwy brewiarzowej tzw. komplety https://brewiarz.pl/indeksy/pokaz.php3?id=2&nr=058. Godnym zwrócenia uwagi jest fakt, że do Kantyku tego bezpośrednio nawiązał Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu, opisując ostatnie chwile Jacka Soplicy:
„Jacek, słuchając, cicho odmówił modlitwy,
Przycisnąwszy do piersi święconą gromnicę,
Podniosł w niebo zatlone nadzieją źrenice
I zalał się ostatnich łez rozkosznych zdrojem:
"Teraz – rzekł – Panie, sługę Twego puść z pokojem!"
Prawdą jest, że nie wszystkie podręczniki na każdym poziomie nauczania, zawierają treści hymnów, psalmów czy pieśni. Warto wiec w swoim warsztacie katechetycznym posiadać przynajmniej Śpiewnik Siedleckiego, w którym znajdziemy bogactwo hymnów i pieśni wykonywanych w Kościele. Na stronie internetowej https://spiewniksiedleckiego.pl/ znajdziemy niektóre teksty jak i wykonania instrumentalne, które warto wykorzystać podczas zajęć lekcyjnych. Jest tam również wiele artykułów opisujących piękno śpiewu i muzyki, o których warto rozmawiać na katechizacji.
Praktyką jaką stosuję od pewnego czasu podczas lekcji na poziomie szkoły ponadpodstawowej, jest czytanie najbardziej znanych pieśni religijnych z danego okresu liturgicznego lub pieśni tematycznych np. o świętych. Korzystam głównie z najnowszego XLI wydania Śpiewnika Siedleckiego2. Czytając teksty pieśni, niejednokrotnie zauważyłem, że młodzież, która mało uczestniczy w niedzielnej Eucharystii, zna co najwyżej jedną zwrotkę tej pieśni, a niejednokrotnie nie pamięta nawet tej jednej. Dlatego wydaje mi się, że jest to już ostatni moment formacji by utrzymać w nich tę pobożność, którą jest znajomość i posługiwanie się w praktyce śpiewem pieśni religijnych. Poprzez lekturę pieśni, w formie np. modlitwy na początek lub koniec lekcji, przypominamy sobie wszyscy tekst, poznajemy go, ale także próbujemy zrozumieć jego znaczenie tj. odniesienie do treści nauczanych przez Kościół. Często tekst pieśni, weryfikuje znajomość Pisma Świętego, do której dana pieśń się odwołuje. Niekiedy trzeba przypomnieć sobie o życiorysie i atrybutach danego świętego, któremu pieśń została zatytułowana. Również warto czytać teksty stanowiące Litanie. W moim warsztacie pracy, sprawdziła się metoda, czytania małych fragmentów na kolejnych lekcjach i omawianie znaczenia usłyszanych słów tj. konfrontowania ich z Biblią i wyjaśnianiem tytułów, które Kościół przypisuje np. Maryi w Litanii Loretańskiej. Wzbogacam także, jeśli istnieje taka możliwość, poznawaną pieśń o obraz wyszukany w zasobach Internetu dotyczący danej historii lub motywu opisywanego w pieśni.
Przykładowe prace, które powstały podczas słuchania Pieśni "Krzyżu Święty, nade wszystko" - V LO Koszalin w klasie 1.
Kazimierz Raczyński CEN Koszalin (Opracowanie w dniach 4-7.06.2022)
1. Św. Augustyn z Hippony, Sermo 336, 1: PL 38, 1472
2. Ks. Jan Siedlecki, Śpiewnik Kościelny, Wyd. XLI (bez nut), Kraków 2021.
